Του Ευάγγελου Σπινθάκη
Παρουσιάστηκε στην ημερίδα «Συνεταιρισμοί και κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία στην Ελλάδα και στον κόσμο», στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, στις 23/09/2017
Το ερώτημα
Το βασικό ερώτημα της ημερίδας είναι «αν θα πρέπει όλοι οι συνεταιρισμοί να χαρακτηρίζονται φορείς κοινωνικής οικονομίας και να ανήκουν στις ίδιες ενώσεις». Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη γιατί όλοι οι συνεταιρισμοί δεν είναι ίδιοι, έχουν διαφορετικούς σκοπούς. Κάποιοι εξυπηρετούν συμφέροντα συγκεκριμένης ομάδας παραγωγών ή επαγγελματιών αποκλειστικά μελών τους, ενώ άλλοι τα συμφέροντα ευρύτερης κοινότητας.
Υπάρχουν συνεταιρισμοί κερδοσκοπικοί που αποσκοπούν στην μεγιστοποίηση του κέρδους των μελών τους και άλλοι που αποσκοπούν στην μείωση των τιμών των αγαθών προς όφελος καταναλωτών και χρηστών. Επιπλέον, κάποιες μορφές συνεταιρισμών παρουσιάζονται εικονικά ως συνεταιρισμοί ενώ στην πραγματικότητα λειτουργούν ως κερδοσκοπικές εταιρίες.
Στην πρώτη περίπτωση έχουμε συνεταιρισμούς που λειτουργούν με όρους ανταγωνιστικότητας της αγοράς (συνεταιρισμοί ιδιωτών – ιδιοκτητών), ενώ στην δεύτερη περίπτωση συνεταιρισμούς όπου ένα τμήμα της κοινωνίας επιχειρεί σε κοινόκτητο χώρο (κτήμα, εργοστάσιο, διαδίκτυο κλπ) με κύριο σκοπό να εξασφαλίζει έσοδα στα μέλη – εργαζομένους του και φτηνές υπηρεσίες στην κοινότητα.
Η δεύτερη κατηγορία αναπτύσσεται με περισσότερο κοινωνικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα μετά την μεγάλη ύφεση. Στην Ευρώπη και στην Ελλάδα έχουμε ταυτόχρονα πολλές μορφές συνεταιριστικής επιχειρηματικότητας, εξ ου και χωριστή νομοθεσία. Αυτός είναι ο λόγος όπου στην χώρα μας οι σχετικές πολιτικές επιμερίζονται σε πολλά υπουργεία (Εργασίας, Περιβάλλοντος, Αγροτικής Ανάπτυξης, Υγείας, Υποδομών κλπ). Ενώ έχουν υπάρξει προσπάθειες, φαίνεται ότι υπάρχουν πραγματικές δυσκολίες ενοποίησης και του θεσμικού πλαισίου, αλλά και των πολιτικών.
Η άποψη ότι «οι συνεταιρισμοί πρέπει να λειτουργούν όλοι βάσει των 7 συνεταιριστικών αρχών», δεν σημαίνει ότι έτσι εξασφαλίζεται και ο κοινωνικός τους χαρακτήρας, καθώς υπάρχουν διαφορές στην οικονομική τους φύση. Για παράδειγμα, ένας ενεργειακός συνεταιρισμός όπου συμμετέχει όλη η τοπική κοινότητα δεν είναι το ίδιο με έναν συνεταιρισμό μιας ομάδας 7-10 εταίρων που κατασκευάζει πχ σαπούνι. Ένας συνεταιρισμός παροχής υπηρεσιών υγείας όπου συμμετέχουν ΑΜΕΑ, διαφέρει από έναν ολιγομελή συνεταιρισμό λογιστών ή νομικών που λειτουργεί σαν ΕΠΕ.
Παραδοσιακά, γνωρίζουμε ότι οι συνεταιρισμοί ήταν ένας τρόπος επιβίωσης μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, που ενώνουν χρηματικά διαθέσιμα για να αγοράζουν πρώτες ύλες και προϊόντα με εκπτώσεις, και μειώνουν τα λειτουργικά τους έξοδα διατηρώντας κοινά τμήματα με οικονομίες κλίμακας. Στην εξέλιξή τους όμως, πολλοί από αυτούς έγιναν κανονικές μετοχικές κερδοσκοπικές εταιρίες και αποκόπηκαν από τον αρχικό τους προορισμό. Βεβαίως κάθε μορφή επιχειρηματικότητας είναι αποδεκτή και μπορεί να συμβάλλει στην βιώσιμη ευημερία της κοινωνίας, αλλά δεν έχει το ίδιο κοινωνικό αντίκτυπο ούτε την ίδια κοινωνική ωφέλεια ώστε να τύχει χορηγιών από το κράτος και την κοινότητα.
Η διάκριση
Είναι λοιπόν αναγκαία η διάκριση μεταξύ ιδιωτικών – εμπορικών μορφών συνεταιρισμών και κοινωνικών συνεταιρισμών.
Είναι επίσης αναγκαία η διάκριση μεταξύ ΜΚΟ που λειτουργούν ως ΑΕ με εκατοντάδες και χιλιάδες εργαζόμενους από την μια πλευρά, και οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών που χαρακτηρίζονται από εθελοντισμό και από το κοινωνικό κεφάλαιο που συνθέτουν.
Δυστυχώς στην χώρα μας, οι αγροτικοί και οι αστικοί εμπορικοί συνεταιρισμοί κατέρρευσαν και δυσφήμησαν τον συνεργατισμό γιατί λειτούργησαν ως ιδιωτικοί οργανισμοί, όπως και οι ΜΚΟ δυσφήμησαν τον εθελοντισμό με αποτέλεσμα την γενική απαξίωση του χώρου. Εδώ χρειάζεται ουσιαστική μελέτη του φαινομένου ώστε να ενθαρρυνθούν νέες επενδύσεις στο χώρο. ‘Ένας νέος νόμος που θα προστεθεί στην ήδη υπάρχουσα πολυνομία, προφανώς δεν λύνει το πρόβλημα.
Ο συνεργατισμός
«Σήμερα, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι είναι μέλη συνεταιρισμών – δηλαδή ένας στους επτά κατοίκους της Γης. Πάνω από εκατό εκατομμύρια άτομα απασχολούνται από συνεταιρισμούς, ή 20% περισσότεροι από τους εργαζόμενους σε πολυεθνικές εταιρίες. Οι τριακόσιοι μεγαλύτεροι συνεταιρισμοί έχουν ίσο αριθμό μελών με τη δέκατη χώρα σε πληθυσμό στον κόσμο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Γερμανία ένας στους τέσσερεις είναι μέλος συνεταιρισμού. Στον Καναδά, τέσσερεις στους δέκα κατοίκους είναι μέλη συνεταιρισμών. Στην Ινδία και στην Κίνα τετρακόσια εκατομμύρια άτομα ανήκουν σε συνεταιρισμούς. Στην Ιαπωνία, μία στις τρεις οικογένειες είναι μέλος συνεταιρισμού και στη Γαλλία τριάντα δύο εκατομμύρια άτομα συμμετέχουν σε συνεταιρισμούς. Στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν 29.000 συνεταιρισμοί, με εκατόν είκοσι εκατομμύρια μέλη, και διαθέτουν 73.000 επαγγελματικούς χώρους σε όλη τη χώρα». Τζ. Ρίφκιν
Δυο είναι οι βασικοί λόγοι αυτής της ανόδου του συνεργατισμού ιδιαίτερα μετά την κρίση του 2008.
- Η σταδιακή συρρίκνωση και απόσυρση του κράτους πρόνοιας
Όταν το κράτος άρχισε να αποσύρεται, η ιδιωτική φιλανθρωπία προσπάθησε να καλύψει το κενό χρηματοδοτώντας μη κερδοσκοπικές πρωτοβουλίες, αλλά τα διαθέσιμα κεφάλαια για τις κοινότητες ήταν ελάχιστα σε σύγκριση τα κρατικά έσοδα. Παγιδευμένοι ανάμεσα σε ένα αυξημένο κοινωνικό φορτίο αλλά με μειωμένα έσοδα για την αντιμετώπιση κρίσιμων αναγκών της κοινότητας, οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί άρχισαν να αναζητούν νέα επιχειρηματικά μοντέλα που θα μπορούσαν να ταιριάζουν με την πρωταρχική τους αποστολή και να παράσχουν συμπληρωματική πηγή εσόδων για την λειτουργία και την επέκταση των υπηρεσιών τους.
Η προοπτική ενός παραδειγματικού μοντέλου που μπορεί να μειώσει το οριακό κόστος κοντά στο μηδέν, κάνει την ιδιωτική επιχείρηση λιγότερο αποτελεσματική, επειδή η επιβίωσή της εξαρτάται από την μεγιστοποίηση του κέρδους. Οι συνεταιρισμοί είναι λοιπόν το μοναδικό επιχειρηματικό μοντέλο που θα μπορέσει να λειτουργήσει σε μία κοινωνία σχεδόν μηδενικού οριακού κόστους.
Χιλιάδες συνεταιρισμοί ηλεκτρισμού και πράσινης ενέργειας ξεφυτρώνουν σε κοινότητες ανά τον κόσμο, θέτοντας τα θεμέλια ενός κοινόκτητου χαρακτήρα ισομερούς διαμοιρασμού της ενέργειας μέσω περιφερειακών και εθνικών δικτύων διανομής. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση περισσότερος κόσμος επενδύει σε συνεταιρισμούς παρά στο χρηματιστήριο.
- Η διογκούμενη τεχνολογική ανεργία
Ο δεύτερος λόγος που αναγκάζει τις κοινωνίες να βαδίσουν προς αυτή την κατεύθυνση είναι το φάντασμα της «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ» που πλανάται πάνω από την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο, και διαρκώς συρρικνώνει την φορολογική βάση μισθωτών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων περιορίζοντας τα έσοδα κράτους και Δήμων. Πρόκειται για μια μεγάλη ανατροπή στην οικονομική αντίληψη και πρακτική που συντελείται παγκόσμια και στο δόγμα του φορολογικού της μισθωτής εργασίας που άνθισε για ένα αιώνα.
Δεν ήταν ασφαλώς πάντοτε έτσι οι συνθήκες στην οικονομία. Το φορολογικό κράτος του 1920 κατείχε το 10% έως 15% του ΑΕΠ στην Ευρώπη και στην Αμερική. Σήμερα ο μέσος όρος πλησιάζει το 50%, ενώ δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την ανεργία και να καλύψει επαρκώς τις ανάγκες του κοινωνικού κράτους. Στην Ευρώπη οι κυβερνήσεις και οι Δήμοι έχουν αντιληφθεί τις νέες τάσεις στην οικονομία και γι’ αυτό βλέπουμε να αυξάνονται οι ενεργειακοί συνεταιρισμοί, οι συνεταιριστικές τράπεζες και οι κοινωνικές επιχειρήσεις με την συμμετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Οι κοινωνικοί και οι εργασιακοί συνεταιρισμοί, προέκυψαν ως νέο υβρίδιο στην μεταβιομηχανική εποχή της αυξανόμενης τεχνολογικής ανεργίας και της ανάγκης να καλυφθεί το κενό που αφήνει πίσω του το συρρικνωμένο κοινωνικό κράτος. Το κλειδί είναι οι επενδύσεις σε κοινωνικές επιχειρήσεις που δεν αποσκοπούν στο κέρδος, αλλά προσφέρουν νέες θέσεις εργασίας, σε άλλες περιπτώσεις συμπληρωματικό εισόδημα και σε άλλες μειωμένο κόστος κοινωνικών υπηρεσιών.
Η εναλλακτική οδός
Μια είναι εναλλακτική οδός για την ενίσχυση κοινωνικών υπηρεσιών στους Δήμους:
- η ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας για νέες θέσεις εργασίας και νέες υπηρεσίες
- η μείωση του κόστους των προσφερόμενων υπηρεσιών
- η ενεργοποίηση των ανενεργών υλικών πόρων
- η εξοικονόμηση κονδυλίων λόγω μείωσης του γραφειοκρατικού κόστους και υπηρεσιών που μπορούν να ψηφιοποιηθούν για να γίνουν προσβάσιμες στους πολίτες μέσω διαδικτύου χωρίς κόστος
Μ΄αυτή την προσέγγιση διαβλέπουμε ότι θα έχουμε μια αυξανόμενη ζήτηση για κοινωνικούς, ενεργειακούς και καταναλωτικούς συνεταιρισμούς με στόχο την μείωση του κόστους των συναλλαγών (πεμπτουσία της κοινωνικής οικονομίας) και συμπληρωματικά εισοδήματα για τα νοικοκυριά.
Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτούς τους συνεταιρισμούς ως μετακαπιταλιστικούς, στους οποίους ενεργοποιούνται ολόκληρες κοινότητες που συγκροτούν κοινωνικό κεφάλαιο.
Η απάντηση στο αρχικό ερώτημα
Το ερώτημα επομένως «Γιατί να μην ανήκουν όλοι οι συνεταιρισμοί στην κοινωνική οικονομία ανεξαρτήτως μορφής» απαντάται από την συμμετοχικότητα καταναλωτών – χρηστών στο κοινωνικό επιχειρείν.
Είναι διαφορετικός ο συνεταιρισμός που λειτουργεί ως ΕΠΕ και άλλο ο συνεταιρισμός που συγκροτείται από πολλά μέλη. Είναι άλλο ο συνεταιρισμός που έχει ως υποκείμενο ιδιώτες που λειτουργούν ως ΕΠΕ και άλλο ένας συνεταιρισμός που έχει ως υποκείμενο ολόκληρα τμήματα της κοινωνίας καταναλωτές – χρήστες.
Ο ν. 4430/16 ορθώς έχει θεσμοθετήσει την διάκριση με βάση την συμμετοχή και το κοινωνικό αντίκτυπο και ορθώς θέτει όριο στις προσλήψεις μη εταίρων σε κοινωνικές επιχειρήσεις, γιατί διαφορετικά θα ήταν σαν να αναγνωρίζει ως κοινωνική επιχείρηση και κάθε συνεταιρισμό που λειτουργεί ιδιωτικοοικονομικά.
Εξάλλου οι αγροτικοί συνεταιρισμοί χαίρουν ειδικών προνομίων από το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και προφανώς δεν είναι δίκαιο να διεκδικούν τα προνόμια των κοινωνικών και εργασιακών συνεταιρισμών του ν.4430/16. Η ψήφιση ενός θετικού νόμου βεβαίως, δεν αντισταθμίζει το έλλειμμα πολιτικού σχεδιασμού και τα έλλειμμα των πόρων για την ενίσχυση των κοινωνικών συνεταιρισμών.
Επομένως, αυτό που έχει σημασία για την Ελλάδα είναι να ξανακερδίσουν την αξιοπιστία τους οι συνεταιρισμοί με την συγκρότηση νέου κοινωνικού κεφαλαίου και να υπάρξουν πολιτικές επενδύσεων προς αυτή τη κατεύθυνση και συνέργειες με την Τοπική Αυτοδιοίκηση που έχει ανάγκη τις υπηρεσίες των κοινωνικών συνεταιρισμών.
Η Πανελλήνια Ένωση Συμπράξεων Κοινωνικής Οικονομίας – Π.Ε.Σ.Κ.Ο. έχει πάρει ανάλογες πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση με την πρόταση για ΣΥΝΕΡΓΕΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΜΕ ΔΗΜΟΥΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΟΛΙΤΩΝ στο πλαίσιο «Τοπικές κοινωνικές Συμπράξεις» με στόχο την αξιοποίηση στους ανενεργούς πόρους σε κτίρια και αγροκτήματα και οι οποίοι δεν μπορούν να αξιοποιηθούν επεκτείνοντας τη μισθωτή εργασία με περισσότερους δημοτικούς υπαλλήλους αλλά μέσω κοινωνικών συνεταιρισμών.
Κεντρικός στόχος του έργου «Synergies of Social Cooperatives with Local Government and Civil Society» είναι η επινόηση δημιουργίας θέσεων εργασίας με βάση την κοινωνική επιχειρηματικότητα, η οποία μπορεί να αναπτυχθεί με συνέργειες Συνεταιρισμών εργαζομένων με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και την ιδιωτική επιχειρηματικότητα.
